1. Ανθρωπογεωγραφία

Η Σχοινούσα τοποθετείται στο σύμπλεγμα των «Μικρών Κυκλάδων» και βρίσκεται στα νότια της Νάξου και βορειoανατολικά της Ηρακλειάς. Το νησί είναι λοφώδες με πολλούς γραφικούς ορμίσκους (Τσιγγούρι, Λειβάδι, Ψιλή Άμμος κ.ά.). Ψηλότερη κορυφή του είναι ο Μύλος με υψόμετρο 133 μέτρα. Έχει έκταση 8,14 τ.χλμ. και ο πληθυσμός του ανέρχεται στα 206 άτομα. Οι κάτοικοι του νησιού είναι κυρίως γεωργοί. Ο πληθυσμός του νησιού είναι κατανεμημένος σε τρεις οικισμούς, την Παναγία ή Χώρα, τη Μεσαριά και τη Μερσίνη ή Μερσινιά, που είναι και το λιμάνι.

Όσον αφορά την ονομασία του νησιού, σύμφωνα με την παράδοση, προέρχεται από το φυτό σκίνο, που ευδοκιμεί σε όλο το νησί. Όμως άλλη εκδοχή της ονομασίας τη συνδέει με το βενετό άρχοντα Σχινόζα. Ο Ι. Ραγκαβής αναφέρει για το θέμα της ονομασίας του νησιού: «Νησίς έρημη κατά μεσημβρίαν της Νάξου, αναφερόμενη υπό του Πλινίου, διατήρησεν αύτη το αρχαίον όνομα όπερ έλαβεν από των πολλών εν αυτή σχίνων». Αλλά συναντάμε και το νησί με τις ονομασίες Εχινούσα και Πανιδιά. Διοικητικά το νησί ανήκει στη Νάξο.

2. Ιστορία

Δε διαθέτουμε αρκετές πληροφορίες, ώστε να μπορέσουμε να παρουσιάσουμε την ιστορία της Σχοινούσας. Υπάρχουν ελάχιστα στοιχεία για το νησί, που προέρχονται από αναφορές των διοικητικών και εκκλησιαστικών παραγόντων γειτονικών νησιών, όπως της Νάξου και της Αμοργού.

Το νησί κατοικούνταν από τα αρχαία χρόνια και σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η Σχοινούσα είχε συμμετοχή στη δημιουργία του πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού με κέντρο τη γειτονική νήσο Κέρο.

Κατά τη Βυζαντινή εποχή η Σχοινούσα γνώρισε σημαντική εμπορική δραστηριότητα, σύμφωνα με τα άφθονα βυζαντινά κεραμικά ευρήματα. Από τα τέλη του 11ου αιώνα ανήκε στο μοναστήρι της Παναγίας της Χοζοβιώτισσας στην Αμοργό. Αργότερα εντάχθηκε στο Δουκάτο του Αιγαίου με ηγεμόνα το Μάρκο Σανούδο. Το 1537, μετά την κατάληψη της Νάξου από το Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα, το νησί υπάγεται στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Σε διάφορες χρονικές περιόδους εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους του, λόγω των συχνών πειρατικών επιδρομών. Σύμφωνα με τις πληροφορίες που διαθέτουμε το νησί ήταν εγκαταλελειμμένο σε μεγάλο διάστημα της Οθωμανικής περιόδου και άρχισε να κατοικείται περίπου στα μέσα του 19ου αιώνα, όταν πια η Σχοινούσα είχε ήδη ενταχθεί στο ελληνικό κράτος, από την ίδρυσή του, το 1830. Οι νέοι κάτοικοι της Σχοινούσας, που την κατοίκησαν από τα μέσα του 19ου αι., ήταν κυρίως Αμοργιανοί και ασχολήθηκαν με καλλιέργειες και την εκτροφή ζώων. Στον 20ό αιώνα ωστόσο αρκετοί εγκατέλειψαν το νησί και εγκαταστάθηκαν στην πρωτεύουσα, αναζητώντας μια καλύτερη ζωή.

Από το 1941 έως το 1944 η Σχοινούσα ακολούθησε τη μοίρα των Κυκλάδων, περνώντας στην ιταλική κατοχή (1941-1943) και στη συνέχεια στη γερμανική, μέχρι την απελευθέρωσή της το 1944.

Τα μεταπολεμικά χρόνια, η απομόνωση, οι οικονομικές, κοινωνικές και εκπαιδευτικές ανάγκες ανάγκασαν ξανά μεγάλο μέρος του πληθυσμού της να μεταναστεύσει.

Κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες αυξάνεται ο πληθυσμός και η ζωή στο νησί, παρά την ύπαρξη αρκετών προβλημάτων. Η αναπτυξιακή υποδομή, όπως η βελτίωση των συγκοινωνιακών συνθηκών και η δημιουργία ελικοδρομίου, επέτρεψε την ανάπτυξη του τουριστικού τομέα. Παράλληλα, η δημιουργία Γυμνασίου και Λυκείου συνέτεινε στην παραμονή των κατοίκων, και μάλιστα των νέων, στο νησί. Σήμερα οι κάτοικοι ασχολούνται με τη γεωργία, την κτηνοτροφία, τις οικοδομικές εργασίες και τις τουριστικές επιχειρήσεις.

3. Παραδοσιακή και νεότερη αρχιτεκτονική

Η γενική αρχιτεκτονική άποψη του νησιού παρουσιάζει λίγο πολύ την εικόνα των περισσότερων κυκλαδίτικων χωριών, προσαρμοσμένη στη μορφολογία του εδάφους, το κλίμα, τις λειτουργικές ανάγκες, τα υπάρχοντα υλικά και τις γνωστές κατασκευαστικές μεθόδους.

Επειδή παλιότερα το νησί δεχόταν συχνές επιδρομές πειρατών, οι κάτοικοί του έχτισαν το χωριό σε ύψωμα, ώστε να έχουν μεγάλη ορατότητα προς τη θάλασσα και να είναι δύσκολο για τους επιδρομείς να τους αιφνιδιάσουν. Για την κατασκευή των κατοικιών, με τη συμμετοχή ντόπιων τεχνιτών και τη συνδρομή των ιδιοκτητών και των συγγενών τους, χρησιμοποιούνταν τοπικά υλικά (πέτρα, καλάμια, φύκια και χώμα). Το λαϊκό σπίτι αποτελούνταν αρχικά από μια βασική μονάδα, έναν ορθογώνιο στεγασμένο χώρο, το «μονόχωρο»,που ανταποκρίνεται στο απλούστερο κτιριολογικό πρόγραμμα, δηλαδή τη στέγαση των ανθρώπων και τη φύλαξη των αγαθών. Ξεκινώντας από τον απλό αυτό τύπο, με το πέρασμα των χρόνων θα δημιουργηθούν συνθετότερες μορφές, που προκύπτουν από τον εσωτερικό χωρισμό του και την επέκτασή του οριζόντια και κατακόρυφα.

Όταν η κατοικία αναπτύσσεται καθ’ ύψος δημιουργείται ένας νέος τύπος, το «ανωκάτωγο»,που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός του βασικού οικισμού. Πρόκειται για σύνολα λευκών γεωμετρικών όγκων, όπου καμία επιφάνεια δεν είναι επίπεδη και καμία γραμμή δεν είναι ευθεία.

Στο βασικό οικισμό της Σχοινούσας, αυτόν της Παναγιάς, η τοποθέτηση των σπιτιών κολλητά το ένα δίπλα στο άλλο, χωρίς να δημιουργούνται κενά, αφήνει μόνο δύο πλευρές ελεύθερες για είσοδο και φωτισμό, ενώ οι αυλές έχουν μικρές διαστάσεις.

4. Αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία

Τα αρχαιολογικά ευρήματα στο χερσαίο και θαλάσσιο χώρο του νησιού, όπως αγαλματίδια, μαρμάρινοι κίονες, κεραμικά και αρχαία ερείπια στη Μεσαριά, μαρτυρούν την ύπαρξη πολιτιστικών δραστηριοτήτων στο νησί από αρχαιοτάτων χρόνων.

Αρχαιολογικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η περιοχή γύρω από την ερειπωμένη εκκλησία του Τιμίου Σταυρού στη θέση Τσιγκούρι. Στην ίδια περιοχή, κάτω από το μεσαιωνικό χωριό, διακρίνονται αρχιτεκτονικά λείψανα Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής περιόδου. Επιπλέον, στις θέσεις Τσιγκούρι, Άγιος Βασίλειος και Προφήτης Hλίας, έχουν βρεθεί λείψανα παλαιοχριστιανικών βασιλικών. Από την εποχή της Ενετοκρατίας στη νοτιοδυτική πλευρά σώζονται ο μεσαιωνικός πύργος και άλλα ερείπια.

5. Πανηγύρια – Λαϊκός πολιτισμός – Σύλλογοι

Πραγματοποιούνται μεγάλα παραδοσιακά πανηγύρια στο νησί στις γιορτές του Ευαγγελισμού, της Κοίμησης της Θεοτόκου και στα Εισόδια της Θεοτόκου. Το σημαντικότερο πανηγύρι γίνεται στις 15 Αυγούστου με τη συμμετοχή ντόπιων οργανοπαιχτών. Η εκκλησία της Παναγίας της Ακαθής είναι αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου και οφείλει την ονομασία της στη σπάνια παράσταση της εικόνας της Παναγίας από τον Ακάθιστο Ύμνο. Από την εκκλησία αυτή η Χώρα της Σχοινούσας ονομάστηκε και Παναγία.

Η Σχοινούσα είναι γνωστή για τις παραδοσιακές μουσικοχορευτικές εκδηλώσεις της και αρκετοί κάτοικοι ασχολούνται με αυτές τις δραστηριότητες. Ο σύλλογος της Σχοινούσας ιδρύθηκε το 1938 από τους μετανάστες του νησιού που διέμεναν στην Αθήνα, με σκοπό να διατηρήσουν τις σχέσεις μεταξύ τους, τα ήθη και τα έθιμά τους. Η δράση των μελών όμως σταμάτησε στη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου πολέμου και καταστράφηκαν τα αρχεία και το καταστατικό τους. Από το 1961 ξανά αρχίζουν οι δραστηριότητες του συλλόγου μετά την κατάθεση του νέου καταστατικού, με το όνομα «Σύλλογος των εν Αθήναις Σχοινουσιωτών». Το 1987 τροποποιήθηκε το καταστατικό και μετά την ένταξη των κατοίκων του νησιού και άλλων Σχοινουσιωτών της Ελλάδος και του εξωτερικού ο σύλλογος ονομάστηκε «Σύλλογος Σχοινουσιωτών».